Nowa ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych – krótki przewodnik po zmianach

Od 29 października 2003 r. w Polsce obowiązuje ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, na podstawie której sąd może orzec w stosunku do spółki karę pieniężną w wysokości nawet 5 000 000 zł, jeżeli osoba uprawniona do kierowania spółką (np. członek zarządu), popełni przestępstwo. Nie ma jednak sensu szczegółowo wyjaśniać jakie są zasady odpowiedzialności spółki w tym zakresie – niedługo wejdzie w życie nowa ustawa, która znacznie zwiększy zakres tej odpowiedzialności. Z tego względu, wyjaśniając w tym artykule zasady odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, uwzględniam zmiany, które zostaną wprowadzone nową ustawą.

Czy twoja firma jest podmiotem zbiorowym?

Zgodnie z nową ustawą o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, przez podmiot zbiorowy należy rozumieć:

• osobę prawną,
• jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną (tzw. ułomną osobę prawną),
• jednostkę samorządu terytorialnego lub związek takich jednostek,
• spółkę kapitałową w organizacji,
• podmiot w stanie likwidacji,
• przedsiębiorcę niebędącego osobą fizyczną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków.

Jeżeli twoja firma jest jednym z powyższych podmiotów, warto zainteresować się zasadami i procedurami wprowadzanymi przez nową ustawę o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych.

Ustawę  stosuje  się  do  podmiotu  zbiorowego  mającego  siedzibę  lub prowadzącego działalność na terytorium Polski, ale także i za granicą – jeżeli  czyn  zabroniony  będący  podstawą odpowiedzialności  został  popełniony  na  terytorium  Polski, skutek czynu wystąpił w Polsce lub czyn był skierowany  przeciwko interesom Polski, obywatela  polskiego,  polskiej  osoby  prawnej  lub  polskiej  jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej.

Na jakie czyny trzeba uważać?

Ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych czyn zabroniony definiuje jako czyn zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako przestępstwo ścigane  z  oskarżenia  publicznego  lub  jako  przestępstwo  skarbowe,  z  wyłączeniem czynów, do których stosuje się prawo prasowe.

 Kiedy twoja firma będzie mogła ponieść odpowiedzialność?

Obowiązywać będzie ogólna zasada – podmiot zbiorowy odpowiada za czyn zabroniony, którego znamiona zostały wyczerpane  przez  działanie  lub  zaniechanie  pozostające  bezpośrednio  w  związku z prowadzoną przez ten podmiot działalnością, jednak tylko jeżeli czyn ten został popełniony wskutek działania lub zaniechania organu. Nie jest nawet konieczne wydanie wyroku skazującego (prawomocny wyrok skazujący jest jedną z przesłanek odpowiedzialności podmiotu zbiorowego na gruncie obecnej ustawy), wystarczy samo wypełnienie znamion przestępstwa.  W przytoczonej powyżej zasadzie znajduje się wiele pojęć nieostrych, jak np. zaniechanie organu, jednak na bardziej szczegółowe wyjaśnienia przyjdzie czas, jak pojawi się w tym zakresie jakaś praktyka orzecznicza.

Powyższa zasada to jednak nie koniec. Podmiot zbiorowy będzie odpowiadać również  za  czyn  zabroniony,  pozostający bezpośrednio  w  związku  z  prowadzoną  przez  ten  podmiot  działalnością,  jeżeli  został popełniony przez:

• osobę  fizyczną  uprawnioną  do  jego  reprezentowania,  podejmowania  w  jego  imieniu decyzji lub sprawowania nadzoru, w związku z jej działaniem w interesie lub na rzecz tego podmiotu,
• osobę fizyczną dopuszczoną do działania przez jego organ, członka jego organu lub osobę,  o  której  mowa  powyżej,  wskutek  nadużycia  uprawnień  lub  niedopełnienia obowiązków,
• osobę przez niego zatrudnioną, w związku ze świadczeniem pracy na jego rzecz.

To w dalszym ciągu nie jest koniec. Podmiot zbiorowy będzie ponosić także odpowiedzialność za czyn zabroniony, z którego chociażby pośrednio osiągnął korzyść majątkową, popełniony przez podwykonawcę będącego osobą fizyczną, a nawet pracownika tego podwykonawcy, jeżeli ich czyn pozostawał w związku z wykonywaniem umowy zawartej pomiędzy podmiotem zbiorowym a podwykonawcą.

Wniosek z powyższego może być tylko jeden – twoja firma może ponosić odpowiedzialność za każdego, nawet za osoby pozostające poza twoją organizacją, na które nie masz żadnego wpływu. I to nawet bez konieczności wydania prawomocnego wyroku skazującego, jak to ma miejsce w obowiązującym stanie prawnym. Do pociągnięcia spółki do odpowiedzialności wystarczy samo uzasadnione popełnienie przestępstwa przez jedną ze wskazanych powyżej osób.

Jak ograniczyć lub nawet wyłączyć odpowiedzialność?

Choć powyższe zasady wyglądają groźnie, istnieją sposoby, żeby znacznie zminimalizować lub nawet całkowicie zredukować odpowiedzialność spółki. Podmiot zbiorowy będzie ponosić bowiem odpowiedzialność tylko, jeżeli:

• nie zachował należytej staranności w wyborze osoby (lub nadzorze nad nią), która popełniła czyn zabroniony, lub
• w organizacji działalności podmiotu zbiorowego były nieprawidłowości ułatwiające lub umożliwiające popełnienie czynu zabronionego, podczas gdy inna organizacja działalności mogła zapobiec popełnieniu tego czynu.

Jeżeli twoja firma uniknie powyższych sytuacji, nie poniesie odpowiedzialności. Najlepszym sposobem na to, jest wdrożenie odpowiednich procedur, tym bardziej, że zgodnie z projektem ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, nieprawidłowości, o których mowa powyżej, mogą w szczególności polegać na tym, że:

• nie zostały określone zasady postępowania na wypadek zagrożenia popełnienia czynu zabronionego lub skutków niezachowania reguł ostrożności,
• nie został określony zakres odpowiedzialności organów podmiotu zbiorowego, innych jego komórek organizacyjnych, jego pracowników lub osób uprawnionych do działania w jego imieniu lub interesie,
• nie  została  określona  osoba  lub  komórka  organizacyjna,  nadzorująca  przestrzeganie przepisów i zasad regulujących działalność podmiotu,
• organ  podmiotu  zbiorowego  lub  osoba  fizyczna  uprawniona  do  jego  reprezentowania, podejmowania  w  jego  imieniu  decyzji  lub  sprawowania  nadzoru,  w  związku  z  jej działaniem  w  interesie  lub  na  rzecz  tego  podmiotu,  wiedział  o  nieprawidłowości w organizacji, która ułatwiła lub umożliwiła popełnienie czynu zabronionego.

Powyższych sytuacji można uniknąć poprzez wdrożenie odpowiednich procedur. Nawet, jeżeli nie pozwolą uniknąć postępowania w zakresie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, będą stanowiły dobry dowód na potwierdzenie zachowania należytej staranności lub braku nieprawidłowości. Większość z powyższych przypadków nie dotyczy mikro przedsiębiorców (średnioroczne zatrudnienie poniżej 10 pracowników oraz roczny obrót netto mniejszy niż 2 mln euro) – pierwsze dwa punkty stosuje się dopiero w przypadku małych przedsiębiorców i większych, a punkt trzeci – od średnich przedsiębiorców. Jednkaże nawet i w ich przypakdu warto pomyśleć o wdrożenu procedur – powyższy katalog ma jedynie charakter przykładowy, a podmiot zbiorowy będzie ponosić odpowiedzialność za jakiekolwiek nieprawidłowości ułatwiające lub umożliwiające popełnienie czynu zbiorowego.

Kiedy wejdzie w życie nowa ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych?

Jeszcze dokładnie nie wiadomo. Trwają prace nad projektem ustawy. Jednak choć do wejścia w życie nowych zasad pozostało jeszcze trochę czasu, warto już teraz zastanowić się nad procedurami, które powinny zostać wdrożone, tak był twoja firma była jak najlepiej zabepieczona już od pierwszego dnia obowiązywania nowych przepisów. Implementacja procedur może trochę zając.